Təbii fəlakətlər haqqında ümumi məlumat

Zəlzələ-  ən çox dağıdıcı qüvvəyə malik, ağılasığmaz, idarə olunmaz təbbi

fəlakətdir.  Zəlzələ deyildikdə yeraltı təkan və yer qatının titrəmələri, yer qatının və

yaxud mantiyanın üst qatının sürüşməsi və parçalanması nəticəsində, böyük

məsafələrə elastik dalğavari ötürmələr başa düşülür. Zəlzələlər qəflətən yaranan və

tez yayılan fövqəladə hallara aiddir. Bu zaman  ərzində təxlyə və qabaqlayıcı

tədbirlər görmək mümkün deyil. Zəlzələlərin tektonik, vulkanik, eləcə də uçqun və

bəndlərin yarılması nəticəsində meydana çıxan törəmə zəlzələ növləri, sualtı

zəlzələ, habelə yerə meteorit düşməsi və ya planetimizin digər kosmik obyektlərlə

toqquşması nəticəsində baş verən zəlzələ növləri olur. Tarixdə ilk qeydə alınmış

zəlzələ eramızdan 2050- il  əvvələ aiddir. Son 500 il  ərzində dünyada zəlzələlər

nəticəsində  4,5 milyon insan tələf olmuşdur. Titrəyişin gücü (balı) Rixter, Merkali

və s. şkalaları üzrə müəyyən edilir.

Vulkan püskürmələri-  yer qatının kanalları və qatları üzərində yaranan, yer

üzərinə lava, kül, zərərli qazlar, su buxarı və dağ cisimlərini püskürən geofiziki

hadisəyə deyilir. Yer üzərində 522 fəaliyyətdə olan vulkan qeydə alınlb və

bunlardan 20-40-ı hər il püskürür.  Ən çox vulkan  İndoneziyada, Yaponiyada,

Mərkəzi Amerikadadır. Vulkanların püskürməsi zamanı əsas zədə yetirən faktorlar

bunlardır: közərmiş lava, qazlar, tüstü, buxar, qaynar su, kül, dağ cisimlərinin

qırıntıları, partlayış dalğası, lil və daş axınları. Maqma dedikdə, yer daxilində

ərimiş, yüksək hərarətli, son dərəcədə közərmiş və qazlarla zəngin olan silikat

maddə nəzərdə tutulur. Vulkan konusunun  zirvəsində  yerləşən kasa şəkilli və ya

qıfa bənzər boşluğa vulkan krateri deyilir. Bəzən vulkan kraterləri su ilə dolaraq

krater göllərinin yaranmasına səbəb olur.

Sürüşmə-  daimi donma zonasından kənarda təsadüf olunan və adətən dağ

yamaclarında olan torpağın eroziyadan, suyun dağın ətəklərini yuması, yamacların

titrəməsi və ya  əlavə təsirə məruz qalması nəticəsində baş verən torpaq

sürüşməsindən ibarət hadisədir. Torpaq axını xarakterli sürüşmələrin eni onlarla,

uzunluğu isə yüzləriə metr ola bilər. Sürüşmələr uzun illər boyu tamamilə

hərəkətsiz qaldıqdan sonra qısa müddətdə fəallaşa bilər ki, belə hallarda onların

sürəti saatda onlarca metrə çata bilir. Axın sürüşmələri gilli, qumlu, yumşaq sarı

torpaqlı dağ yamacları üçün səciyyəvidir və belə torpaq qatlarını leysan yağışları

isladarkən baş verir. Respublikamızda  ən çox sürüşmələrin olduğu yer Bayıl zonasıdır.  

Sel- Çayların məcrası boyu özü ilə çoxlu (həcminin 10-15%-dən artıq) bərk

material  (qum, çınqıl) gətirən və sıxlığı suyunkundan 1,5- 2 dəfə çox olan axındır.

Sel hündürlüyü  20-40 sm olan dalğa şəklində saniyədə 20-30m sürətlə hərəkət edir

və rast gəldiyi maneələrə hər kvadrat metrə onlarla ton güclə təsir göstərir. Sellərin

80-90%-i leysan mənşəlidir. Sel axınları yatağının mailliyi 6-20 dərəcə

hüdudlarında olan dağ dərələri üçün səciyyəvidir. Belə sellər adətən onlarla dəqiqə,

nadir hallarda isə 4-5 saat davam edir.

Qar uçqunları- Marxallar nisbi hündürlüyü 20-40 m-dən çox, mailliyi 25 dərəcə

olan sahələrdə baş verir. Qar uçqunlarının sürəti saniyədə onlarla metrə, həcmi

milyon kub metrə, maneələrə gostərdiyi təzyiq hər kvadrat metrdə 100 tona

Çatır. Sutka ərzində qarın qalınlığı 30 sm-ə çatan hallarda külli surətdə

iri qar uçqunları təhlükəsi meydana çıxır. 

Fırtına– Əsasən 9-11 bal arasında olub, böyük dalğaların əmələ gəlməsinə səbəb

olur və güclü dağıdıcı gücə malikdir.

Qasırğa -Dolmuş buludlar arasinda  əmələ gəlir. Dairəvi  şəkildə fırlanaraq Yer

səthinə  enir. Endiyi andan 30 m dərinliyində 40 -60 km məsafəni qət edə bilir.

Qasırğalar sulu və alovlu olurlar. Sürətləri 1200 km/saata çata bilir.  Küləyin sürəti

Bofort  şkalası ilə ölçülür. Qasırğa vaxtı küləyin ölçülmüş ən yüksək sürəti 80

m/san (280 km/saat), dağıntıların kəmiyyətinə görə hesablanmış sürəti isə 110

m/san-dən artıqdır (400 km/saat).  Burulğan zamanı isə küləyin ölçülmüş sürəti

115 m/san (420 km/saaat), dağıntılarına görə hesablanmış sürəti isə 300 m/san-dən

(1000 km/saat-dan) artıüdır. Küləyin belə yüksək sürətə çatması üçün xüsusi yerli

şərait olmalıdır, məsələn, qasırğa düzənliklər üzərində yaranır.

Tufan –Küləyin sürəti 0 –dan səs sürətinə qədər ola bilir. 1946- cı ilə kimi 12

ballıq  şkala ilə, 1946-cı ildən isə 18 ballıq  şkala ilə ölçülür. Tufanlar  əsasən

atmosferdə baş verən silklon hadisələri nəticəsində yaranır. Bu zaman küləyin

sürəti 26- 31 m/san arasında olur.  Atlantik okeanında tufanların sürəti hətta 241,5

m/san –yə çatır. Küləyin dağıdıcı təsiri onun sürətindən asılı olur və şərti olaraq

ballarla belə ifadə edilir: 1 baldan kiçik, 18÷32 m/san – zəif dağıntılar törədə bilər;

1 bal, 33÷49 m/san - mülayim; 2 bal, 50÷69 m/san – xeyli dağıdıcı; 3 bal, 70/92

m/san – güclü dağıdıcı; 4 bal 98÷116 m/san – dəhşətli dağıdıcı.

Dolu –Atmosfer yağıntılarının bir növüdür. Bulud daxilində qar topalarının

hərəkəti nəticəsində yaranır. Tərkibində buz kristalları ilə bərabər soyuq su

damcıları olur və buz qatı ilə örtülür.  Ölçüsü 5mm-dən 55mm-ə qədərdir.